उद्यमशील टोलमा ‘राइस डक टेक्नोलोजी’ले ल्याएको क्रान्ति : धान खेतमै हाँस पालन, थोरै खर्चमा धेरै फाइदा

बुटवल : रुपन्देहीको तिलोत्तमा नगरपालिका-१० उद्यमशील टोलका डा. दामोदर भुसाल विद्यावारिधिका क्रममा चीन पुगेका थिए। चीनमा रहँदा ‘राइस डक टेक्नोलोजी’ प्रविधि देखेपछि उनले नेपाल फर्किएर यही काम सुरू गरे। ‘राइस डक टेक्नोलोजी’ प्रविधिबाट हाँस पालन गर्दा राम्रो आम्दानी लिन सकिने भएपछि ५ वर्ष अघि उनले ८ सय हाँसलाई धान खेतमा पाल्न सुरू गरे।

वैज्ञानिक विधिबाट व्यवसायीक हाँस पालन सुरू भएपछि उनले यो प्रविधिलाई आफूमा मात्र सीमित बनाएनन्। उनले तिलोत्तमामा नै यो ‘राइस डट टेक्नोलोजी’ प्रविधिलाई अघि सारेका छन्।

चल्ला प्रजनन पछि, हाँसहरूलाई धान रोपेको १५-२० दिनदेखि, काट्नुभन्दा एक महिना अघिसम्म खेतमा चराउन दिइन्छ। हाँसहरू दैनिक ५-६ घण्टा धानखेतमा बस्छन्। धान खेतमा हाँस पालन एक एकीकृत खेती प्रविधि हो। ‘साना कृषकहरूले कम लागतमा प्राङ्गारिक धान उत्पादन मात्र होइन हाँस समेत पालन गर्न सक्छन्’ भुसालले भने।
हाँसले कीरा, फट्याङ्ग्रा, गाड्यौला तथा विभिन्न झारपात खाई धान खेत सफा हुनुका साथै माटोलाई उर्वर बनाउने उनको भनाई छ। खेतमा हाँसलाई धान गोड्ने खेतालाका रूपमा प्रयोग गरिने जसले गर्दा मानिसले धान गोडिरहनु समेत नपर्ने उनले बताए। हाँस धान खेतमै हुने भएकाले २० प्रतिशत धान उत्पादन वृद्धि हुने जनाइएको छ।

हरियो फिरेको रोपोको पानीमा चरिरहेका हाँसले आफ्नो चारो खोज्ने क्रममा धानका गाँजालाई गोड्छन्। यसरी धान खेतमा हाँसले चुच्चो र खुट्टाले पनि माटो चलाउने गर्दछन्। माटो निरन्तर चलाएपछि धानलाई गोडमेल पुगेर बढ्न आवश्यक मद्दत पुग्ने गर्दछ। त्यसो गर्दा अन्य झारपातसमेत उम्रन पाउँदैनन्। कीरा, फट्याङ्ग्रा सबै हाँसले खाने हुनाले हाँसलाई पनि आहारा पुग्छ र धानको रोग नियन्त्रण हुने उनले बताए। तिनीहरूको मलमूत्रले जमिन उर्वर हुने हुँदा खेतीमा रासायनिक मल र विषादीको प्रयोग समेत गर्न नपर्ने उनको भनाई छ।

तिलोत्तमा वडा नं. १० का घनसिंह पुन, राम बहादुर पुनले पनि धान खेतमै हाँस पालन गरेका छन्। कृषक रामबहादुर पुनले ४ वर्ष देखि नियमित धान खेतमा हाँस फाल्दै आएको र यसरी हाँस पालन गर्दा आफूले राम्रो आम्दानी गर्न सफल भएको बताए। ‘हाँस धान खेतमा पाल्दा दाना कम लाग्छ। अनि सानो क्षेत्रफलमा पनि सजिलै पाल्न सकिने भएकाले न्यून आए भएकाले पनि यसलाई पाल्न सक्छन्। कम लागतमा बढि लाभ लिन सकिन्छ’ उनले भने।

दामोदर, घनसिंह, रामबहादुर मात्र होइन उद्यमशील टोल सहित वडा नंं का २०५ परिवारले करिब साढे २ बिघा खेतमा हाँस पालन गरेका छन्।

स्थानीय इन्नोभेसन कृषि फर्मको अगुवाईमा भएको धान खेत भित्र गरिने हाँस पालनले किसानले दोब्बर आम्दानी एकै पटक लिन सक्छन्। इन्नोभेसन कृषि फर्मकी सञ्चालक विष्णु कँडेल भुसालले टोलवासीलाई उत्पादन र आयआर्जनमा जोड्ने अभियान अनुरूप यो कार्यलाई नगरभित्र विस्तार गरिएको बताइन। 

धान खेत भित्र हाँस पालनले पर्यावरण सन्तुलन एवं माटो सुधारमा समेत सहयोग पुग्ने उनले बताइन। ‘अहिले धान खेतभित्र हाँस पालन भएपनि यसलाई एकीकृत कृषि प्रणाली जस्तै मकै-हाँस, फुलफुल-हाँस, तथा लहरे तरकारी बारीमा पनि एक साथ पालन गर्न सकिन्छ,’ उनले भनिन्।

अभियानका अगुवा डा. दामोदर खनालले बङ्गलादेशमा हाँस पालनबाट भएको आर्थिक क्रान्तिको उदाहरण दिँदै यो नेपालमा पनि सम्भव रहेको बताए। ‘यस बारे सरकारले राम्रो सँग अनुसन्धान नै गरेको छैन। सरकारले चल्ला आपूर्ति नियमितका लागि सुनिश्चितता, घरेलु दाना बनाउने मेसिन तथा तालिमको उपलब्धता र खोर तथा तारजाली निर्माणमा सरकारले अनुदान दिने हो भने यसलाई अझ विस्तार गर्न सकिन्छ,’ उनले भने।

सामान्यतः एक किसानले २५ वटा हाँस पाल्दा ३ महिनामा करिब ८ हजार रुपैयाँ खर्च हुन्छ। जसबाट न्यूनतम् ३० हजार आम्दानी गर्न सकिन्छ। दाना र पालन खर्च कटाउँदा समेत १५ देखि २० हजार करेसाबारीकै एक कुनामा गर्दा आम्दानी लिन सकिने उनले भनाई छ।

हाँस पालनलाई व्यवसायीक बनाउन स्थानीय सरकारको पनि साथ

परम्परागत हाँस पालनलाई व्यवसायीक बनाउने र पोषण सुधार कार्यक्रम एवं हाँस प्रबर्द्धन कार्यक्रम तिलोत्तमा नगरपालिकाले गरिरहेको छ। गएको वर्ष मात्र नगरपालिकाले यस अभियान अन्तर्गत २ हजार ८० हाँसको चल्ला वितरण गरेको थियो।

तिलोत्तमा नगरपालिकाले आफ्नो बजेट नीति तथा कार्यक्रममै राखेर किसानलाई धान खेतमा हाँस पालन गर्ने गरि चल्ला वितरण गरिएको र यो वर्ष पनि उक्त कार्यलाई निरन्तरता दिइएको नगरप्रमुख रामकृष्ण खाँणले बताए।

त्यस्तै स्थानीयसँग भएको खोर र पाल्नसक्ने क्षमताका आधारमा कम्तीमा २० वटा चल्ला र तिनीहरूलाई प्रथम चरणमा पुग्ने दाना समेत निःशुल्क दिइएको नगर प्रमुख खाँणले बताए। धान खेत भित्रै हाँस पालन गर्दा स्थानीयको जीवनस्तर उकास्न र यस क्षेत्रमा आउने आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकलाई नयाँ स्वाद दिन सकिने उनको भनाइ छ।

पछिल्लो समय स्वास्थ्यका हिसाबले पनि हाँसको मासु तथा अण्डाको माग बढ्दै गएको छ। अहिले नगरभित्र उत्पादन भएका हाँसलाई जिउँदो ४ सय देखि ४५० रुपैयाँ प्रतिकेजीका दरले किसानले बिक्री गर्दै आएका छन्। 

साउन २०, २०८२ मंगलबार १६:२४:२२ मा प्रकाशित

उकेरामा प्रकाशित सामाग्रीबारे प्रतिक्रिया, सल्लाह, सुझाव र कुनै सामाग्री भए [email protected] मा पठाउनु होला।